انتخاب هوشندانه پارچه، چه به عنوان تولیدکننده، چه به عنوان مصرف‌کننده می‌تواند تاثیر زیادی بر فعالیت ما داشته باشد. ما از پارچه‌ها نه تنها در لباس بلکه در مواردی همچون مبلمان، روتختی، حوله، کفش، کیف و … بهره می‌بریم. حال اگر بخواهیم یک قدم به جلوتر برویم و عمیق‌تر به این مبحث بنگریم، دانستن ماده اولیه پارچه و تاثیر آن، می‌تواند نگاهی ریزبینانه‌تر و هوشمندانه‌تر به ما بدهد. اینکه بدانیم هر پارچه چگونه و از چه چیزی ساخته می‌شود می‌تواند در انتخابات آینده ما تاثیرات مهمی بگذارد. ما در این مقاله از سری مقالات آرت سنتر ویکندلی قصد داریم به ساختار پارچه‌ها، انواع آنها و کاربرد هر یک بپردازیم.
الیاف، اصلی‌ترین ماده در ساختار پارچه
هر پارچه از مقداری نخ بافته می‌شود؛ اما ماده اولیه و سازنده نخ چیست؟ الیاف، ماده اولیه و سازنده نخ می‌باشد. یک الیاف مناسب باید انعطاف‌پذیر، ظریف و لطیف، قابلیت رنگرزی، استقامت در برابر مواد شیمیایی و قابلیت ریسندگی داشته باشد.
الیاف‌ها به چند دسته تقسیم می‌شوند؟
به‌طور کلی الیاف مورد استفاده در صنعت نساجی و در ساختار پارچه ها به دو دسته الیاف طبیعی و الیاف ساخت بشر تقسیم می‌شوند. الیاف طبیعی مثل پنبه و پشم در طبیعت به شکل لیف موجود است اما الیاف ساخت بشر با استفاده از روش‌های صنعتی تهیه می‌شود.
انواع الیاف طبیعی به سه دسته تقسیم می‌شود.
الیاف گیاهی: از طریق کاشتن تهیه می‌شود و پایه شیمایی آن سلولوزی است.
الیاف حیوانی: این الیاف پایه شیمیایی پروتئینی دارند و قسمت عمده ساختمان بدن جانداران را تشکیل می‌دهد.
الیاف معدنی: آزبست که در اصطلاح عامیانه به پنبه نسوز و پنبه کوهی معروف است، مصارف صنعتی دارد و در پارچه ضد حریق به کار می‌رود و به دلیل به خطر انداختن سلامتی استفاده از این الیاف در صنعت نساجی محدود است و کاربرد آن در بیشتر کشورها از جمله ایران ممنوع است.
الیاف ساخت بشر نیز به دو دسته تقسیم می‌شود:
الیاف بازیافتی یا دوباره تولید شده: ماده اولیه این الیاف درطبیعت است و با به‌کارگیری عملیات شیمیایی و مکانیکی آن را تبدیل به الیاف مورد استفاده در صنعت نساجی می‌کنند.
الیاف مصنوعی: این ماده از مواد شیمایی به وسیله انسان ساخته می‌شود و به تنهایی در طبیعت وجود ندارد.
چند نمونه الیاف طبیعی
پنبه
پنبه پرمصرف‌ترین لیف گیاهی است که به دلیل جذب رطوبت زیاد و استحکام بخشی به ساختار پارچه، کاربرد زیادی در صنعت نساجی دارد. کیفیت پنبه در کشورهای مختلف متفاوت است و به‌طور کلی پنبه مصر و آمریکا مرغوب‌ترین پنبه دنیا است که در ایران استفاده نمی‌شود مگر به‌صورت سفارشی.
موارد کاربردی و ویژگی‌های پنبه
لیف پنبه از ویژگی‌هایی همچون نرمی، لطافت، جذب رطوبت بالا و استحکام کششی زیاد برخوردار است و انواع پارچه‌های زیادی از پنبه تهیه می‌شود برخی از آنها شامل چیت، متقال، مخمل کبریتی نخی، چلوار است. این لیف به دلیل نرمی و جذب عرق در لباس‌های زیر، حوله، لباس کودکان و نوزادان، ملحفه، پیراهن و … به‌کار می‌رود. البته باید توجه کرد که پنبه چروک‌پذیر است اما برخی از افراد با استفاده از روش‌های تکمیلی شیمیایی و ترکیب آن با پلی‌استر چروک‌پذیری آن را کاهش می‌دهند و باعث استحکام بیشتر و قیمت کمتر می‌شوند.
نکته کلیدی: یکی از راه‌های شناخت الیاف موجود در ساختار پارچه‌ها سوزاندن آن است برای مثال الیاف پنبه در تماس با شعله آتش به سرعت می‌سوزد و خاکستر می‌شود. خاکستر آن نرم و مقدارش کم و خاکستری رنگ است. و بوی سوختن آن شبیه به کاغذ است.
کتان
این ماده یک لیف گیاهی است که در مناطق معتدل می‌روید و از ساقه گیاهی به نام فلاکس Flax استخراج می‌شود.
موارد کاربردی و ویژگی‌های کتان
الیاف کتان قابلیت جذب و دفع رطوبت سریع، کشسانی کم، استحکام زیاد، مقاومت در برابر شست‌وشو، چروک‌پذیری و … را دارد. کتان به علت استحکام خوبی که دارد در پارچه‌های چادری، لباس‌های دریانوردی، بند کفش، لباس‌های بیمارستان و … استفاده می‌شود. همچنین این پارچه به علت اینکه رطوبت را جذب و حرارت را به آسانی دفع می‌کند در لباس‌های تابستانی نیز کاربرد دارد. پارچه‌های کتان از دیرباز تا کنون مورد استفاده قرار گرفته است و در مقبره توت عنخ آمون پرده‌های کتانی پیدا شد که مربوط به سال 1250 پیش از میلاد است و هنوز هم باقی است.
مقایسه پنبه و کتان
درخشندگی الیاف کتان به علت داشتن موم بیشتر از پنبه است، همچنین استحکام کتان تقریبا دو برابر الیاف پنبه است. در ساختار پارچه، با توجه به اینکه ساختار مولکولی کتان متراکم‌تر است، رنگ‌پذیری آن نیز نسبت به پنبه کمتر است. همچنین الیاف کتان آبرفتگی کمتری نسبت به پنبه دارند. برای تشخیص کتان می‌توانید کمی از آن را بسوزانید و این الیاف نیز مانند پنبه هنگام سوختن بویی شبیه به سوزاندن کاغذ و چوب می‌دهد.
کنف
کنف از ساقه گیاهی به نام شاهدانه استخراج می‌شود. از زمان‌های قدیم تا به امروز این پارچه رایج بوده است و تاریخ مصرف آن به 2500 سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد. امروزه این گیاه در بنگلادش، هندوستان، چین، پاکستان و … تولید می‌شود.
موارد کاربردی و ویژگی‌های کنف
ویژگی‌های الیاف کنف شامل استحکام زیاد، جذب رطوبت متوسط، مقاوت در برابر اشعه ماورا بنفش و … است. از این الیاف در تولید انواع فرش، گلیم، پارچه مبلمان، پارچه باربندهای مخصوص، نخ مکرومه، کیسه، گونی و تور ماهی‌گیری استفاده می‌شود.
مقایسه ساختار پارچه‌های کتان و کنف
استخراج الیاف کنف و کتان مثل هم است. اما الیاف کنف از کتان ضخیم‌تر و رنگ آن تیره‌تر است به همین دلیل عملیات سفید کردن آن نیز در مقایسه با کتان مشکل‌تر است.
پشم
یکی دیگر از الیاف طبیعی مورد استفاده در صنعت نساجی پشم است. از زمان دور انسان توانسته از این ماده برای ساخت پوشاک بهره ببرد. تاریخ استفاده از الیاف پشم در ساختار پارچه ها به بابلی‌ها در 4000 سال پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد. در حال حاضر نیز هیچکدام از الیاف مصنوعی از نظر کیفیت در بافت پارچه قالی و گلیم قابل قیاس با پشم نیست. این الیاف که از بدن گوسفند چیده و پس از شست و شو به کارخانه نساجی ارسال می‌شود. البته مرغوبیت پشم به مواردی همچون نژاد، آب و هوا و خاک نیز مربوط است. و این ماده تنها لیفی است که در آن گوگرد دارد.
موارد کاربردی و ویژگی‌های پشم
الیاف پشم قابلیت‌هایی همچون درخشندگی، نرمی، رنگ‌پذیری مناسب، عایق حرارتی، مقاومت و … را دارد. از این لیف در پارچه‌هایی همچون فاستونی، کرپ، نمد، فلانل استفاده می‌شود و مناسب کت و شلوار، اورکت، پیراهن، پلیور، فرش، رو مبلی، لباس آتش نشانی و … است. افزون بر موارد گفته شده این ماده در کلاه، دستکش و جوراب نیز کاربرد دارد. هنگام سوزاندن این ماده، بویی همچون مو یا پر سوخته دارد و خاکستر سیاه رنگ آن به راحتی میان انگشتان پودر می‌شود. ایران در پشم از نظر تولید شهرت زیادی دارد و این کالا را به کشورهای دیگر نیز صادر می‌کند.
جمع بندی
در ادامه سری مقالات بررسی ساختار پارچه‌ها، به تاریخچه پارچه در ایران و موضوع الیاف و پارچه‌های ساخته بشر خواهیم پرداخت. با مجله ویکندلی همراه باشید.
از اصفهان تا کن با کوشنا شاهرخی
لباس لری و ردای رنگارنگ هویت ایرانی
